Toekomstverkenningen, overzicht

Inzetbaar bij

Bij de gegevensverzameling hoort een maatschappelijke contextanalyse. De omgeving van de organisatie en mogelijke maatschappelijke tendensen zijn van belang bij het uitzetten van strategische doelen op middellange en lange termijn. Ook bij het ontwikkelen van een visietekst, waarin staat waar de organisatie naartoe wil en waarom, is een toekomstverkenning zinvol.

Beschrijving

De toekomst is open en meerdere toekomstbeelden of ontwikkelingspaden zijn denkbaar. Om de toekomst te verkennen zijn er verschillende benaderingen. Bij de keuze kan men een onderscheid maken tussen het opzet, het proces en het eindproduct.

Het opzet heeft te maken met:

1. Doel: het in kaart brengen van zekerheden, het verkennen van onzekerheden of het zoeken naar signalen van verandering.
2. Motivatie: varieert van resultaatgericht (waarbij het proces een middel is) over procesgericht (waarbij interactie en dialoog centraal staan) tot leergericht (waarbij het leerproces centraal staat). Combinaties zijn mogelijk.
3. Draagvlak: varieert van consensusgericht waarbij er gezocht wordt naar gemeenschappelijke inzichten, tot een gerichtheid op het duiden van verschillen in perspectief.
4. Focus: varieert van interne (eigen organisatie) tot externe focus (omgevingsanalyse).
5. Tijd: varieert van korte, middellange tot lange termijn.
6. Schaal: varieert van lokale, regionale, nationale tot Europese of globale verkenningen.

Het proces heeft te maken met:

1. Aanpak: formeel (analytisch) of intuïtief (creatief).
2. Kennisbronnen: varieert van literatuur en onderzoek tot inbreng van experts, stakeholders of burgers. Combinaties zijn mogelijk.
3. Kennisverwerking: analytisch, participatief of een combinatie.
4. Systematiek: varieert van laag (eenvoudige lineaire verbanden) tot hoog (complex).

Het product heeft te maken met:

1. Toekomstbeelden: varieert van wenselijke of waarschijnlijke toekomstbeelden (normatief) tot minder waarschijnlijke of ongewenste maar toch mogelijke toekomstbeelden (verkennend).
2. Toekomstpaden: ontwikkelingen beschrijven, vertrekkend van het heden (forecasting) of terugkijkend vanuit een of meer toekomstbeelden (backcasting).
3. Beschrijving: uitgedrukt in cijfers (projecties of prognoses) of verhalend (scenario’s). Combinaties zijn mogelijk.

Werkwijze

De methoden en technieken om de toekomst te verkennen zijn zeer divers. Het nadenken over de lange termijn kan op verschillende manieren vorm krijgen. Elders in deze toolbox vind je de afzonderlijke methoden en technieken.

Onderstaande figuur geeft een overzicht van veelgebruikte technieken. Ze zijn gerangschikt volgens twee dimensies: aanpak en motivatie. Is het eindresultaat belangrijker dan het proces, dan spreekt men bij motivatie over resultaatgericht. Is het onderliggende proces om te komen tot het resultaat belangrijker, dan spreekt men bij motivatie over procesgericht. Aanpak heeft te maken met de manier hoe de verkenning wordt uitgevoerd. Bij intuïtieve technieken staan visievorming en creativiteit centraal. Bij formele technieken staat een analytische uitwerking gebaseerd op feitenmateriaal en data centraal. In de praktijk zal een techniek zich situeren binnen de variaties van de twee dimensies.

Een overzicht van de meest gebruikte technieken, gerangschikt volgens twee dimensies: (a) de motivatiedimensie: resultaatgericht versus procesgericht, en (b) de aanpakdimensie: intuïtief versus formeel (naar Popper, 2008).

Bron & meer informatie

Op de uitstekende site van de studiedienst van de Vlaamse Regering vindt men behalve het (bovenstaande) overzicht van toekomstverkenningen ook veel voorbeelden:

http://www4.vlaanderen.be/sites/svr/Methoden/Pages/toekomstverkenningen.aspx